Onlangs heeft een nieuwsartikel, waarin een nogal ongebruikelijk verzoek van een Orthodoxe gelovige aan de bisschop van Roemenië naar voren kwam, de aandacht van het publiek weten te trekken. De gelovige heeft de bisschop namelijk gevraagd: “Waarom doet de kerk niets doet aan de situatie van de duizenden wezen en achtergestelde kinderen in het land?” De gelovige heeft een praktische oplossing aangedragen: het instellen van een sacrament van adoptie als voorwaarde voor het ontvangen van de wijding. Op deze manier zou een deel van het probleem worden opgelost. De bisschop antwoordde op de oproep met een verwijzing naar de filantropische activiteiten die de kerk onderneemt, de complexe procedure die gevolgd moet worden bij adoptie en financiële redenen. Hierdoor sloot hij de mogelijkheid uit om adoptie te koppelen aan een eventuele wijding. Het jonge gezin zou niet over de materiële middelen beschikken om een kind te adopteren.
Alvorens u, als lezer, een reactie formuleert op het antwoord van de bisschop, neem even de tijd om na te denken over de situatie. De bisschop verwerpt terecht een eventuele conditionering van de wijding ten aanzien van adoptie (zij het wellicht om andere redenen dan de reden die hij daadwerkelijk genoemd heeft). Een sacrament mag namelijk niet opgedrongen worden. Tegelijkertijd mag niemand gedwongen worden om een kind te adopteren. Iemand die een kind adopteert, kan dat namelijk alleen doen om een bepaalde positie in de samenleving proberen te verwerven. Zulke insteek zal het leven van een kind niet verbeteren. Toch kan het voorstel van een wijding wel gewaardeerd worden.
Het voorstel komt van een goed hart, brandend van de zorg en het mededogen die kenmerkend zijn voor het christelijke ethos sinds de eerste eeuwen. Een periode waarin christenen gehandicapte kinderen adopteerden die door de heidenen aan de kant van de weg waren achtergelaten. Er zit ook een kern van waarheid in de veronderstelling dat wanneer adoptie een sacrament zou zijn, de praktijk zichtbaarder zou worden. Hierdoor zouden meer Orthodoxe gelovigen aangemoedigd kunnen worden om deze praktijk over te nemen. Maar, belangrijker nog, de schrijver van de brief nodigt ons uit om na te denken over een fundamentele vraag: “Is er enige reden om adoptie niet als een sacrament te beschouwen?” Vanuit het perspectief van de systematische theologie veronderstel ik van niet.
Sacramenten zijn altijd een van de pijlers van het kerkelijk bestaan geweest, maar hun aantal kent door de eeuwen heen nogal wat variatie. Terwijl voor de Rooms-katholieke Kerk de sacramentenlijst al sinds de middeleeuwen niet meer aangepast wordt, ziet het er voor de Orthodoxen anders uit. Zoals pater Andrew Louth uitlegt, worden er zeven sacramenten aan de Orthodoxen aangeboden tijdens het unionistische concilie van Lyon in 1274. Tijdens de Reformatie begonnen de Orthodoxen over zeven sacramenten te spreken om zich van de protestanten te onderscheiden. Uiteindelijk werd het getal zeven opgenomen in de Orthodoxe catechismus. Desalniettemin kent deze step geen legitimiteit volgens de patristische traditie. Pater Louth suggereert zelfs in Introducing Eastern Orthodox Theology dat de beperking van het aantal sacramenten (p. 136): “…niet past bij de benadering van de Orthodoxe theologie”.
Laten we nader kijken naar het magnus opus, The Experience of God, van een theoloog die zonder twijfel het aantal van zeven sacramenten gebruikt: pater Dumitru Stăniloae (1903-1993). Hoewel Stăniloae het niet expliciet vermeldt in zijn monografie is er in zijn theologische kader weldegelijk ruimte voor andere sacramenten. Hij geeft de voorkeur aan het mysterie (taină). Er moet wel worden opgemerkt dat het woord ‘sacrament’ in het Roemeens zelden gebruikt wordt in een kerkelijke context. Toch is dit meer dan een taalkundige voorkeur. Stăniloae gebruikte de term ‘sacrament’ in zijn vroege geschriften uit de jaren ’40 en ’50. Later raakte het in ongebruik in Stăniloaes werk. Voor hem staat mysterie (taină) dichter bij het Griekse mysterion. Mysterie is datgene dat verborgen is en pas wordt onthuld door het trouwe handelen van de christen. In deze brede zin zou zelfs de mens een mysterie kunnen worden, als zij de stoffelijke en de geestelijke kanten van haar wezen met Christus zou verenigen en Christus vervolgens aan de wereld openbaarde.
Stăniloae kiest ervoor om over slechts zeven sacramenten te spreken in zijn werk. De reden waarom hij zich tot zeven beperkt, is ietwat lastig om te begrijpen. Zeker wanneer men deze definitie leest in het vijfde deel van The Experience of God (pp. 2-3): “Het mysterie wordt gevierd in de ontmoeting van twee menselijke onderdanen die zich door het geloof hebben opengesteld voor de Heilige Geest, die aan het werk is in het milieu van de kerk, en deze ontmoeting wordt ook uitgebreid door de directe aanraking van hun lichaam, of door de tussenkomst van een materieel element. Het zijn niet de materiële elementen, de gesproken woorden of de gerealiseerde gebaren, op zich genomen, die het mysterie vormen. Het mysterie zit veeleer in de geloofsvolle ontmoeting van twee personen in het midden van de Kerk, die vol is van de Heilige Geest, en ook in het lichamelijk contact tussen twee personen, samen met de getuigenis van hun geloof dat ze door hun woorden zowel het geloof geven van degene die het mysterie viert als van degene die het ontvangt.”
Deze definitie biedt geen mogelijkheid om andere sacramenten eventueel te verwerpen. Er kan enkel worden opgemerkt dat de sacramenten verschillen van andere symbolische handelingen en gebaren. Hierdoor kan adoptie ook geclassificeerd worden als een ‘symbolische handeling’. Maar wat is dan de rol van een sacrament?
Stăniloae benoemt datgene wat een meerderheid van de Orthodoxe theologen ook zouden stellen, namelijk dat de sacramenten ons helpen dichter bij de eenheid van Christus te komen. Elk sacrament verheft en versterkt de menselijke natuur op zijn weg naar de eenheid met Christus. De doop laat ons kennismaken met het christelijke leven, het vormsel laat ons de wonderen van de Heilige Geest zien, de eucharistie neemt ons op in het lichaam van Christus, de biecht helpt onze relatie met Christus te reinigen van alle leugen en ontevredenheden. Wederom vindt u een passend citaat uit het vijfde deel van The Experience of God (dln. 5, pp. 18-19): “Wij groeien in onze menselijke natuur vanuit een spiritueel oogpunt, net zoals Hij zich ook verwaardigde om te groeien in Zijn menselijke natuur. We kunnen de verschillende groeistadia die bij deze natuur horen niet vergeten.”
Het lastige in deze kwestie is dat het antwoord de drie andere sacramenten, die niet direct verbonden zijn met het ons geloof in Christus, niet volledig rechtvaardigt, namelijk het huwelijk, de wijding en ziekenzalving. Het laatst sacrament zou beschouwd kunnen worden als een sacrament dat ons naar Christus leidt. Vooral wanneer we genezing koppelen aan een innerlijke heelheid. Toch geldt dat niet voor de eerste twee. Stăniloae lost dit probleem op door een onderscheid te maken tussen typen sacramenten: 1) sacramenten die op directe wijze leiden tot een vereniging met Christus en 2) sacramenten van dienstbare aard. Het huwelijk en de wijding vallen volgens Stăniloae in de laatste categorie. Over het huwelijk als dienst stelt Stăniloae: “De meerderheid van de mensen beleeft de volheid van de huwelijksrelatie door de deugden te actualiseren als vruchten van hun samenwerking met deze genade, of als vormen van hun toewijding binnen deze ononderbroken en intense relatie. Welnu, als men deze relatie eenmaal is aangegaan, heeft men een bepaalde kwaliteit van bekendheid die in positieve zin alle andere relaties bepaalt die een mens heeft in de samenleving, die door het huwelijk wordt vermenigvuldigd.” (The Experience of God, dln. 5, p. 168).
Zouden deze zinnen niet hetzelfde gewicht met zich meebrengen wanneer het om adoptie gaat? Veroorzaakt adoptie niet deugd bij degenen die zich eraan toegewijd hebben? Is in deze relaties geen genade nodig die voortkomt uit het verlangen om zichzelf aan een vreemde te geven? Voor mij is het moeilijk om daarop ontkennend te antwoorden.
Er zijn weinig tegenargumenten waarom adoptie niet aan de lijst van sacramenten toegevoegd zou worden. Voor de Orthodoxe theologie zijn sacramenten wegen naar vergoddelijking. Ze geven ons de kracht om dichter bij God te komen. Het is een mogelijkheid om door ons handelen Gods liefde voor de mensheid zichtbaar te maken. Waar anders kan deze liefde beter tot uiting komen dan in de acties waarmee we onszelf opofferen voor anderen, voor mensen die we niet kennen maar leren liefhebben?
Het zou ironisch zijn om over de hogere betekenis van sacramenten te vallen omwille van de symboliek. Het is ironisch om vast te houden aan een getal dat niet eens deel uitmaakt van onze identiteit, maar een overblijfsel is van onze ‘Babylonische gevangenschap’ in de Westerse theologie. De ironie zou donkerder en meedogenloos worden als we de open armen van de wezen en van degenen die hun armen openden om hen te ontvangen, zouden verwaarlozen. Alleen omdat we gebiologeerd zijn door de magie van een getal.